پرسشنامه استاندارد شناسایی و اولویت بندی اقدامات زنجيره تأمین بشردوستانه برای تأمین مواد غذایی ضروری قبل از زمین لرزه

کشور ایران، کشوری است که همه‌ساله فجایع طبیعی گوناگونی همچون زلزله، سیل و خشک‌سالی در آن رخ می‌دهد؛ به‌طوری‌که ایران در رتبۀ ششم کشورهای درمعرض حوادث طبیعی است. دراین‌بین زلزله به‌دلیل شدت در آثار خرابی و زیادی فراوانی در آمار جان‌باختگان، مصدومان و بی‌خانمان‌ها اهمیت زیادی دارد. کشور ایران به‌لحاظ قرارگرفتن روی کمربند لرزه‌خیز آلپ– هیمالیا همه‌ساله پدیدۀ زلزله را با درجات بزرگیِ متفاوت تجربه می‌کند.

پشت موفقیت هر برنامۀ کمک وامداد بشردوستانه، فرایندهای لجستیک و زنجیره تأمینی قرار دارد. این زنجیره‌های تأمین باید به رویدادهای غیرمنتظره به‌سرعت پاسخ دهند و برای برآورده‌کردن نیازهای موقعیت‌های مشخص و مجزا، پیکره‌بندی شوند (الورانتوبا و گری[i]، 2006). زنجیره تأمین بشردوستانه نوع خاصی از زنجیره تأمین با ویژگی‌های منحصربه‌فرد است که آن را از زنجیره تأمین‌های تجاری متمایز می‌کند. عملکرد این زنجیره تأمین در فاجعه‌ها نقش بسیار مهمی در مواجهه، کنترل و کاهش تأثیرات فاجعه‌ها دارد (شولز و های[ii]، 2009). ابعاد وسیع خسارات و تلفات ناشی از بلایای طبیعی در شهرهای گوناگونِ جهان سبب شده است پژوهش‌های کاربردی گسترده‌ای درزمینۀ زنجیره تأمین بشردوستانه و مدیریت لجستیک امداد، هنگام مقابله با بحران برای حداقل‌کردن خسارات ناشی از آن انجام شود.

در بین تمام حوزه‌های زنجیره تأمین بشردوستانه، ارزیابی عملکرد اهمیت خاصی دارد و نسبت به دیگر حوزه‌ها کمتر به آن توجه شده است. از بین سازمان‌های فعال درزمینۀ بشردوستانه تنها 45 درصد به بحث ارزیابی عملکرد پرداخته‌اند و از این بین تنها 20 درصد به‌طور مستمر عملکرد تمام فعالیت‌های خود را ارزیابی می‌کنند (اسکالتن[iii]، 2013).

با ارائۀ سیستم سنجش عملکرد اثربخش، عملیات امدادی بهبود پیدا می‌کند و شفافیت و پاسخگویی در عملیات امدادی افزایش می‌یابد (شولز و های،2009). کشورها با ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین بشردوستانه خود در فاجعه‌های سپری‌شده، درک مناسبی از این زنجیره تأمین به دست می‌آورند و از اطلاعات حاصل از ارزیابی زنجیره تأمین خود برای بهبود عملکرد زنجیره تأمین‌های فجایع آتی در آینده بازخود به دست می‌آورند.

با استدلال‌های بالا، ایجاد چارچوبی مناسب همراه با ابزاری مناسب برای ارزیابی عملکر به بهبود عملکرد زنجیره تأمین زلزله کمک می‌کند. همچنین کاستی‌ها و نقاط قوت را نشان می‌دهد تا نقاط قوت در عملیات‌های بعدی تکرار و تقویت شوند و کاستی‌ها نیز جبران شوند؛ درنتیجه، هدف این پژوهش توسعۀ رویکردی کمی برای ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین بشردوستانه در فجایع زلزله‌ای ایران است.

در این مقاله از شاخص‌ها و ابعاد عملکردی پایان‌نامه‌ای که در مقطع کارشناسی ارشد با نام «ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین بشردوستانه با الگوبرداری از مدل‌های ارزیابی عملکرد (مطالعۀ موردی: چند زلزلۀ فاجعه‌بار اخیر ایران)»[iv] انجام‌شده در دانشکدۀ مدیریت دانشگاه تهران (متعلق به پژوهشگران، پژوهش حاضر)، استفاده شده است. همچنین از خروجی (بارهای عاملی) آن پژوهش برای تعیین اهمیت و وزن ابعاد و شاخص‌ها استفاده می‌شود؛ بدین‌گونه‌که پس از در نظر گرفتن شاخص‌ها و ابعاد عملکردی آن پژوهش، بارهای عاملی ابعاد و شاخص‌ها با نرمال‌سازی برای وزن در نظر گرفته می‌شوند. سپس با استفاده از رویکرد خاکستری و درقالب دو سناریو عملکرد سه زلزلۀ فاجعه‌بار اخیر کشور ارزیابی شده است. علت استفاده از رویکرد خاکستری، عدم‌قطعیت در شاخص‌های کیفی پژوهش و توانایی این رویکرد در در نظر گرفتن اعداد قطعی شاخص‌های کمی و اعداد غیرقطعی شاخص‌های کیفی در کنار یکدیگر برای منسجم‌کردن رویۀ ارزیابی و رسیدن به نتیجه و ارزیابی کلی است.

مرور ادبیات و پیشینۀ نظری پژوهش

عملکرد زنجیره تأمین: ارککی لایتینن^[v] معتقد است عملکرد بر پایۀ توانایی اهداف سنجش (سازمان، تیم یا کارکنان)، در تأمین برآمدهایی با خصیصه‌های از پیش تعیین شده و مطابق با اهداف مشخص تعریف‌شدنی است (خاوندکار و همکاران، 1388).

براین‌اساس از جنبه‌های مختلفی به عملکرد توجه می‌شود؛ نخست آنکه عملکرد بر نتایج و برآمدی واقعی از فعالیت‌های حقیقیِ انجام‌گرفته، اشاره دارد؛ برای نمونه عملکرد شرکت می‌تواند بر پایه‌های نتایج مالی^[vi] ارزیابی قرار گیرد؛ دوم آنکه عملکرد بر نحوۀ انجام فعالیت‌ها دلالت دارد؛ یعنی اینکه فعالیت چگونه انجام شده است؛ درنهایت عملکرد مقیاسی برای دستیابی به اهداف است.

باتوجه‌به مطالب بیان‌شده نتیجه می‌شود عملکرد زنجیره تأمین شاخص عملکرد کلی است که به عملکرد تمامی مراحل زنجیره تأمین وابسته است. عملکرد زنجیره تأمین به‌وسیلۀ قابلیت سودآوری زنجیره تأمین تعریف‌شدنی است و تنها منبع درآمد آن، مشتری است (چوپرا و مانیدل[vii]، 2007). برطبق بیان وان در ورست[viii] (2000)، عملکرد زنجیره تأمین میزانی است که زنجیره تأمین خواسته‌های مصرف‌کنندگانش (مشتریان) را باتوجه‌به شاخص‌های عملکرد مربوط در هر مقطع از زمان و مقدار هزینۀ کل زنجیره تأمین برآورده می‌کند (وان در ورست، 2000) .

ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین: مدیریت زنجیره تأمین، یکی از مباحث مهم برای سازمان‌ها است. پژوهشگران زیادی بیان کرده‌اند که رقابت بین سازمان تبدیل به رقابت میان زنجیره‌های تأمین شده است. ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین به‌دلایل مختلفی مانند وجود مشارکت‌کنندگان متعدد با اهداف متفاوت و به کار بردن اصطلاحات متنوع از عملکرد، مشکل است. با ایجاد مفاهیم استاندارد، ارزیابی و نظارت بر کل زنجیره و یا قسمتی از آن آسان‌تر شده است. ارزیابی عملکرد برمبنای داده‌های قابل‌اعتماد یکی از عواملی است که برای استفادۀ کامل شرکت از ارزش‌های سرمایه‌گذاری‌اش، ضروری قلمداد شده است (لو، وو، رزنبرگ و بارنز[ix]،2009). برخلاف اهمیت ارزیابی عملکرد، با گذشت یک‌دهه از مطرح‌شدن ارزیابی عملکرد در مدیریت زنجیره تأمین و گسترش جریانی از مقالات مربوط به تئوری و عمل در زنجیره تأمین، توجه کافی به موضوع ارزیابی عملکرد در زنجیره تأمین نشده است (چان و چی[x]، 2003). ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین درک بهتری از زنجیره تأمین ایجاد می‌کند، همچنین بر رفتار عاملین تأثیر مثبت دارد و عملکرد کلی را بهبود می‌دهد (چن و پولراج[xi]، 2004).

زنجیره تأمین بشردوستانه: این زنجیره تأمین نوع خاصی از زنجیره تأمین است که وظیفه‌اش تأمین نیازهای اساسی برای کمک‌رسانی به مجروحین در مکان مناسب و در سریع‌ترین زمان ممکن است. با وجود نقش عمدۀ زنجیره تأمین امدادی در نجات زندگی بشر در زمان‌های بحرانی، توجه بسیار کمی به آن شده است. ویژگی‌های این زنجیره تأمین به‌شرح زیر است:

• دارای الگوی تقاضای کاملاً نامعلوم است؛
• معمولاً چندین زنجیره تأمین وجود دارند که به‌صورت موازی فعالیت می‌کنند؛
• زنجیره‌های تأمین دارای عکس‌العمل سریع (زمان تدارکات تقریباً صفر) هستند؛
• کمبود زنجیره تأمین/ سیستم‌های لجستیکی موجود در نواحی بحران‌زده؛
• کافی‌نبودن زیرساخت‌های موجود در نواحی بحران‌زده؛
• بهینه‌نبودن استراتژی‌های زنجیره تأمین به‌علت مناسب‌نبودن جریان اطلاعات؛
• نبود هماهنگی بین شرکای زنجیره تأمین؛
• وجود زنجیرۀ تأمین چندمحصولی تعاونی؛
• مقدمه‌چینی عملیاتی با ساختار ضعیف و خاص چندمنظوره؛
• سطوح متغیر تکنولوژی موجود.

در زنجیره تأمین بشردوستانه یا امدادی، تقاضاها شامل اقلام و نیروی انسانی و به‌صورت تصادفی و غیرقابل‌پیش‌بینی هستند؛ به‌طوری‌که پیش از وقوع تقاضا، محل آن تشخیص داده نمی‌شود. در زنجیره تأمین تجاریِ یکپارچه، مشتریان و سهامداران وجود دارند؛ درحالی‌که در زنجیره تأمین بشردوستانه اهداکنندگان و ذی‌نفعان وجود دارند. هیچ‌گونه جریان اطلاعاتی بین ذی‌نفعان و سازمان‌ها در این زنجیره وجود ندارد؛ بلکه اهداکنندگان، سازمان‌های بشردوستانه را ازنظر مالی و فیزیکی پشتیبانی می‌کنند. در پایان باید گفت این زنجیره از تغییر رویۀ فشاری به کششی[xii] استفاده می‌کند (توماس[xiii]، 2005).

در جدول 1 و 2 پژوهش‌های انجام‌شده در حوزۀ ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین بشردوستانه آورده شده است.

جدول 1- پژوهش‌های خارجی درزمینۀ ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین بشردوستانه

جدول 2- پژوهش‌های داخلی در زمینۀ ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین بشردوستانه

درادامه، مدل‌های مهم ارائه‌شده در حوزۀ ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین بشردوستانه به‌طور کامل‌تری بررسی می‌شود.

مدل بیمن و بالیسک^[xvii]مدل سنجش عملکرد زنجیره امداد بشردوستانه که بیمن و بالیسک (2008) ارائه داده است، با استفاده از چارچوب مدل سه‌بخشی سنجه‌های منبع، سنجه‌های خروجی و سنجه‌های انعطاف‌پذیری توسعه یافته است. آنها درنهایت مجموعه‌ای از سنجه‌های عملکردی را در هریک از سه دسته شناسایی کردند. این سنجه‌ها در جدول 3 آمده است (بیمن و بالیسک، 2010).

 

جدول 3- سنجه‌های عملکردی مدل بیمن و بالیسک

 

مدل نقشۀ مأموریت مرجع: یکی از چارچوب‌های رایج سنجش عملکرد در حوزۀ سازمان‌های تجاری، کارت امتیازی متوازن[xviii] است. این چارچوب شامل چهار دیدگاه مالی، مشتری، داخلی و دیدگاه یادگیری و رشد است. لئو[xix] (2010) نقشۀ مأموریت مرجع برای مدیریت زنجیره تأمین بشردوستانه را ارائه کرده است. شاخص‌هایی که در هریک از چهار دیدگاه کارت امتیازی متوازن درخصوص زنجیرۀ امداد بشردوستانه در این مدل مطرح است در شکل 1 آمده است.

شکل 1- نقشۀ مأموریت مرجع برای مدیریت زنجیره تأمین بشردوستانه (دِ لئو، 2010)

مدل سانتارلی و همکاران[xx]: سانتارلی و همکارانش (2013) پنج دستۀ اصلی زمان پاسخگویی، قابلیت اعتماد/ انعطاف‌پذیری، همکاری/استاندارسازی، رضایت ذینفعان و اعطاکنندگان و عملکرد هزینه به‌همراه شاخص‌های کلیدی عملکرد[xxi] را برای سنجش عملکرد زنجیره تأمین بشردوستانه ارائه کرده است. این سنجه‌ها در جدول 4 نشان داده شده است.

جدول 4- سنجه‌های مدل ( سانتارلی و همکاران، 2013)

پژوهش‌های انجام‌شده در حوزۀ ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین بشردوستانه محدود است و بیشتر پژوهش‌های موجود به بحث شناسایی مؤلفه‌های عملکردی و به بیان کلیتی در این موضوع تمرکز داشته‌اند و از ارزیابی عملکرد این زنجیره تأمین با دیدی کمی غافل بوده‌اند. بدین ترتیب لازم است ساختار و چارچوبی مناسب تدوین شود تا زمینۀ ارزیابی این زنجیره در عمل فراهم شود؛ به همین دلیل این پژوهش درصدد است این کمبود را جبران کند. در جدول 5 مشخص شده است پژوهش‌های گذشته روی کدام محورها تمرکز داشته‌اند و هدف پژوهش حاضر چیست.

جدول 5- روند پژوهش‌های انجام‌شده در حوزۀ ارزیابی عملکرد زنجیره تأمین بشردوستانه