پرسشنامه فرهنگ ايمني در صنايع (نوری پاکستانی و همکاران، 1389)

یکی از مقوله‌هایی که امروزه اذهان را به خود مشغول کرده، بحث «توسعه پایدار²» است. این بحث در جوامع مختلف جای خود را به سرعت باز کرده است. شاید بتوان در نگاه کلی و اولیه دو فاکتور را در توسعه پایدار بیشتر از سایر فاکتورها سهیم دانست و نقش آفرینی آنها را بیشتر دید: یکی انسان سالم و دیگری صنعت. بی‌شک صنعت هر کشور پایه و اساس پیشرفت آن کشور است. با صنعتی قوی می‌توان راه را به سوی آینده‌ای روشن‌تر باز کرد. اما باید توجه کرد که عامل بسیار مهم و اساسی که در این بین به توسعه کمک می‌کند و فعالیت‌های صنعت بر دوش اوست و هم اوست که عامل دیگر را به پیش می‌برد، انسان است- اما انسانی سالم- انسانی که در محیطی سالم کار و زندگی می‌کند. جهت دستیابی به توسعه‌ای پایدار، مدیران صنایع و کارفرمایان باید تلاش کنند تا محیطی ایمن را برای کارکنان فراهم نمایند تا کارکنان با امنیت خاطر به کار مشغول شوند. یقینا تمام فعالیت‌های ایمنی را نباید بر عهده مدیریت دانست، بلکه خود کارکنان نیز جهت عملی شدن برنامه‌های ایمنی نقشی بسیار حایز اهمیت دارند. مصداق این را می‌توان در ضرب المثل «یک دست صدا ندارد» مشاهده کرد.

اگر مدیریت شرایط لازم را فراهم نکند، علاقه و تلاش کارکنان برای ایمنی نتیجه مطلوبی ندارد و در مقابل برنامه‌ریزی‌ها و توجهات مدیریتی هم اگر با بی‌توجهی و بی‌علاقگی کارکنان مواجه شود، باز هم نتیجه مطلوب نیست.  باید تلاش کرد حوادث و شبه حوادث را در محیط کنترل کرد و کاهش داد. حدود ۸٠% حوادث عللی در فاکتورهای انسانی دارند و به اشتباهات انسانی (مدیران و کارکنان) باز می‌گردند. بنابراین جهت رسیدن به محیط امن، و سالم نگهداشتن انسان (نیروی کار) و در نتیجه رسیدن به یک صنعت پویا که فاکتوری اساسی در توسعه پایدارند، بایستی بطور ریشه‌ای با حوادث مقابله کرد و علل ریشه‌ای و بنیادی  آنها را حذف کرد. عامل فوق‌العاده مهمی که می‌تواند در این راه به ما کمک کند «فرهنگ ایمنی³» است. با بررسی حوادث می‌توان یافت كه ریشه اصلی اكثر آنها در فاكتورهای انسانی و فرهنگ ایمنی در سطوح مختلف پرسنلی می‌باشد، اینجاست كه نقش فرهنگ ایمنی نمایان می‌گردد و به یك نتیجه می‌توان دست یافت و آن این اینست كه برای ایمن‌تر كردن محیط كار و كاهش تعداد حوادث و هزینه‌های ناشی از آنها بایستی به فرهنگ ایمنی توجه بیشتری شود تا بتوانیم بطور ریشه‌ای و اصولی با حوادث مقابله نماییم.

فرهنگ چیست؟

«فرهنگ مجموعه پیچیده‌ای است که در برگیرنده دانستنی‌ها،  اعتقادات، هنرها، اخلاقیات، قوانین، عادات و هرگونه توانایی

دیگری است که بوسیله انسان بعنوان عضو جامعه کسب شده است.»

در جامعه‌شناسی و انسان شناسی از فرهنگ تعاریف متعددی عنوان گردیده است. معروفترین و شاید جامع‌ترین تعریفی که از فرهنگ ارایه شده است متعلق به «ادوارد تیلر⁴»است که در بالا ذکرشد. با توجه به تعاریف مختلف بطور کلی می‌توان فرهنگ را میراث اجتماعی انسان دانست که او را از سایر حیوانات متمایز می‌سازد.

این وجوه تمایز را که منحصر به انسان است می‌توان مبتنی بر ویژگی‌های زیر دانست:

• تفکر و قدرت یادگیری
• تکلم
• اجتماعی بودن  (زندگی گروهی)

فرهنگی شدن در حقیقت هماهنگی و انطباق فرد با کلیه شرایط و خصوصیات فرهنگی است. فرهنگ در برگیرنده تمام چیزهایی است که ما از مردم دیگر می‌آموزیم و تقریبا اعمال انسان مستقیم و یا غیر مستقیم از فرهنگ ناشی می‌شود و تحت نفوذ آن است.

فرهنگ ایمنی

عبارت فرهنگ ایمنی پس از حادثه چرنوبیل در سال 1986 رواج یافت. حادثه‌ای که به علت وجود یک فرهنگ ایمنی ضعیف خطاها و تخلفاتی رخ داد که باعث اختلال در پروسه‌های عملیاتی و نهایتا آن فاجعه بزرگ گردید. تعاریف متفاوتی از فرهنگ ایمنی ارایه گردیده است كه بعضی از آنها در ادامه آمده است. کمیته نظارت بر مقوله ایمنی و تاسیسات هسته‌ای انگلستان⁵ فرهنگ ایمنی را اینگونه تعریف می‌کند:

«فرهنگ ایمنی محصول ارزش‌ها، گرایش‌ها، ادراکات، صلاحیت‌ها و الگو‌های رفتاری فردی و گروهی کارکنان است که بوسیله آن میزان تبعیت کارکنان از سبک و شیوه مدیریت ایمنی و بهداشت سازمان مشخص می‌گردد.»

«فرهنگ ایمنی یک سازمان محصول ارزش‌های گروه و فرد، گرایشات، صلاحیت‌ها، الگوهای رفتار و راه‌های انجام كار می‌باشد.»

«گالدن ماند⁶» فرهنگ ایمنی را اینگونه تعریف می‌كند:

«جنبه‌هایی از فرهنگ سازمانی كه بر نگرش‌ها و رفتارهایی كه منجر به كاهش یا افزایش ریسك‌ها می‌شوند، تاثیر می‌گذارند.»

ردپای نقص در فرهنگ ایمنی را در حوادث و فجایع⁷ بزرگ دیگری همچون «پایپر آلفا»⁸  نیز می‌توان یافت.

یك فرهنگ قوی ایمنی  نتیجه موارد زیر است:

• گرایشات مثبت محیط كار – از رئیس تا پایین‌ترین پرسنل
• مراودات⁹ بین همه اعضا و نیروی كار
• بهبود اهداف ایمنی بوسیله سنجش، تعاون و معنادار كردن آنها

خصوصیات فرهنگ ایمنی مثبت شامل موارد زیر است :

• تعهد مدیریت¹⁰:

این تعهد سطح بالایی از انگیزش و اهمیت به ایمنی و بهداشت را در سراسر سازمان ایجاد می‌کند. این را می‌توان با بررسی میزان تامین منابع (زمانی، مالی و انسانی) و حمایت مدیریت  از ایمنی و بهداشت و اهمیت دادن به اهداف آن در برابر تولید و اهداف تجاری، تلاش در برپایی دوره‌های آموزشی و … مشخص کرد.

• مدیریت مشهود¹¹:

مدیران بایستی وقتی را جهت حضور در محیط کار و صحبت کردن با کارکنان صرف نمایند و تعهد خود را در عمل نیز نشان دهند. این خیلی مهم است که کارکنان تعهد صادقانه¹²مدیریت به ایمنی را درک کنند، اگر اینگونه نباشد، آنان تصور خواهند کرد اهداف تجاری مقدم بر ایمنی است و در نتیجه میل و علاقه خود را به ایمنی از دست خواهند داد و به آن اهمیت نمی‌دهند.

•  ارتباط مناسببین پرسنل در تمام سطوح:

در یک فرهنگ ایمنی مثبت، در گفتگوهای کاری روزانه‌ای که صورت می‌گیرد، بایستی مسایلی در مورد ایمنی و بهداشت نیز مطرح شود. مدیران باید بطور فعال به مطالبی که کارکنان مطرح می‌کنند گوش دهند و بگویند که چه چیزی را شنیدند.

• مشارکت کارکنان فعال¹³ :

مشارکت کارکنان فعال در ایمنی به جهت اینکه همه، خود را در ایمنی شریک بدانند و از دانش و توانایی پرسنل در کارشان بهره‌برداری گردد، مهم است. این کار می‌تواند با استفاده از کارکنان در ارزیابی ریسک، نوشتن دستورالعمل‌ها و … صورت پذیرد. در شرکت‌های با فرهنگ ایمنی مناسب می‌توان یک سازگاری¹⁴ را بین کارکنان و مدیران دید که نقطه اتصال آنها ایمنی می‌باشد.

در سال‌های اخیر در کشورهای مختلف در زمینه فرهنگ ایمنی اقداماتی صورت گرفته و مدل‌هایی نیز ارایه گردیده است. البته باید توجه داشت که این تلاش‌ها به صورت آکادمیک نبوده و تنها از طرف برخی سازمان‌ها یا افراد مستقل صورت گرفته، و آن هم در صنعتی خاص می‌باشد . بنابراین مدلی که یک حالت پذیرفته شده بین سازمان‌های مختلف باشد وجود ندارد. اما این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که فرهنگ ایمنی نیز به نوبه خود وابسته به فرهنگ اجتماعی ملت‌ها می‌باشد و شاید نتوان برای آن یک مدل جهان شمول ارایه نمود. برخی از این مدل‌ها عبارتند از: مدل «مدیریت ایمنی و بهداشت موفق» این مدل‌ها بیان می‌نماید می‌توان با یك مدیریت مناسب به فرهنگ ایمنی و بهداشت رسید و ابزارش عبارتند: خط مشی، سازماندهی، برنامه‌ریزی و اجرا، سنجش عملكرد، بازنگری عمكرد و ممیزی كه در تمام مراحل صورت می‌گیرد. مدل دیگر مدلی است به نام «مدل فرهنگ ایمنی مركب»¹⁵ مهمترینابزارهای مطرح شده در این مدل تعریف وتعیین اهداف، ارتباطات مناسب، ارزیابی عملكرد و … می‌باشد. می‌توان به مدل سه جزیی Cooper :1995  نیز اشاره كرد. اجزا این مدل جنبه‌های فردی، سازمانی و شغلی است. اما یكی از جامع‌ترین و پركاربردترین مدل‌ها در زمینه فرهنگ ایمنی مدلی است به نام «مدل INSAG» كه در ادامه به آن پرداخته می‌شود.

• مدل   INSAG

این مدل كه توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی¹⁶ و گروه مشاوره‌ای بین‌المللی ایمنی هسته‌ای در گزارشی¹⁷ ارایه گردیده، در شکل شماره 1 نشان داده شده است و مشخصه‌هایی که یک سازمان جهت یک فرهنگ ایمنی مناسب بایستی داشته باشد را مشخص می‌کند.  یکی چارچوب کاری مناسب که بوسیله خط‌مشی سازمانی و عملکرد مدیریت مشخص می‌گردد. و دیگری نگرش‌های پرسنل در همه سطوح در پاسخگویی به این چارچوب کاری.  این مدل دارای رویکردی «بالا به پایین» است. یعنی از مدیران – بالا– شروع کرده و به پایین کارکنان عملیاتی / اجرایی – پایین – می‌رسد.  مدل فوق در شكل زیر نمایش داده شده است.

با توجه به مطالب ذكر شده و اهمیت فرهنگ ایمنی، لازم است در راستای بهبود آن تلاش شود. به این منظور باید فرهنگ ایمنی موجود را بررسی و ارزیابی کرد. ابزارهای متفاوتی در این راه به ما کمک می‌کنند.

 

روش‌های بررسی فرهنگ ایمنی موجود در یک سازمان:

_{(Teemu Reiman & Pia Oedewald: 2002)} و _{Cooper: 1998))}در نوشته‌های خود روش‌های زیر را بیان داشتند.

١ –پرسشنامه¹⁸                                      ٢ –مصاحبه¹⁹                   ٣- مشاهده²⁰

١ –پرسشنامه:

می‌توان گفت پرسشنامه مناسبترین ابزار جهت بررسی فرهنگ ایمنی می‌باشد. با کمک سوالات که در پرسشنامه آورده می‌شود، می‌توان نگرش و دید  پرسنل را نسبت به ایمنی، مسایل مرتبط با آن و عملکرد مدیریت یافت. از این ابزار به راحتی می‌توان جهت تجزیه و تحلیل کمی نیز به کمک روش‌های آماری استفاده کرد. از دیگر محاسن این روش می‌توان به صرفه‌جویی در زمان و تجزیه و تحلیل سریع آن اشاره کرد. زیرا تنها یکسری سوال تهیه شده و در اختیار افراد قرار داده می شود و آنها پرسشنامه را تکمیل می‌کنند. اما در صورتی‌که تعداد سوالات زیاد و پاسخگویی به آنها از حوصله کارکنان خارج باشد، پرسشنامه کیفیت لازم را از دست خواهد داد. به همین دلیل معمولا 60- 50 سوال برای این نوع پرسشنامه‌ها در نظر گرفته می‌شود.

نشوند و نتوان به مقصود رسید (اصطلاحا سوالات دو پهلو²¹ باشند)، پرسسشنامه نیز کارایی خود را از دست می‌دهد. بنابراین در صورت استفاده از این روش بایستی در انتخاب سوالات دقت نمود تا سوالاتی منطبق و در راستای اهداف استفاده شود. سوالات پرسشنامه را می‌توان در دو حالت متفاوت طراحی کرد: یکی سوالات باز و دیگری سوالات بسته یا گزینه‌ای. در سوالات باز، پرسش شونده بطور تشریحی به سوالات پاسخ می‌دهد. اما در نوع دیگر – بسته –  سوالاتی با پاسخ‌های گزینه‌ای آورده شده و پرسش شونده یکی از گزینه‌ها را انتخاب می‌کند.

٢ –مصاحبه:

یکی از روش‌هایی که جهت بررسی فرهنگ ایمنی از آن استفاده زیادی می‌شود، مصاحبه کردن است. از محاسن این روش می‌توان به ارتباط چهره به چهره با کارکنان اشاره کرد و در این میان می‌توان با دیدگاه‌های آنها آشنا شد. اما در عین حال شاید بتوان ایرادی را هم متوجه آن کرد و آن اینست که چون ارتباط چره به چهره است، کارکنان به دلایلی همچون ترس از آینده و برخورد مدیران، نظرات واقعی خود را پنهان می‌نمایند و این موجب انحراف در مسیر بررسی و رسیدن به نتیجه‌ای واقعی می‌گردد.

از طریق مصاحبه شاید بتوان به برخی هنجارها رسید و آنها را مشخص کرد. در این روش بدلیل اینکه بایستی با تک تک کارکنان بطور مستقیم صحبت کرد، زمان خیلی بیشتری نسبت به روش اول صرف می‌کند.

٣ –مشاهده:

سومین روش مشاهده است. مشاهده رفتار کارکنان و تبعیت آنها از دستورالعمل‌ها و قوانین، رفتارهای فردی، انجام شوخی‌های نا به هنجار و اعمال ناایمن درمحیط کار. برای این منظور می‌توان ابتدا چک لیستی تهیه کرد و طبق آن عمل مشاهده را پیش برد و یا ابتدا مشاهده را انجام دهیم و موارد غیر قابل قبولی را که مشاهده شده را ثبت کنیم.

روش‌های ذکر شده را می‌توان به لحاظ قابلیت‌های  کمی و کیفی بطور زیر بیان کرد: