ظهور برنامه های کاربردی[1] تحت وب[2]  که معمولا با واژه‌ی شبکه‌های توصیف می‌شوند در درجه اول، به عنوان مسئول بسیاری از رفتارهای های مصرف کننده شناخته می‌شوند که در ارتباط با برنامه های کاربردی تحت وب هستند.

این رفتارها شامل توانمند سازی مصرف‌کننده[3]، توسعه تبلیغات شفاهی و افزایش عدم اعتماد به فعالیتهای بازاریابی انبوه سنتی است (Kaplan and Haenlein, 2010).

وب  نه تنها به عنوان یک رسانه انبوه عمل می‌کند بلکه فعالیت هایی به مراتب بیشتر و گسترده تر از آن را نیز در بر می‌گیرد.

مرور ادبیات نشان می‌دهد که هنوز توافق واحدی بر روی واژه های مورد استفاده برای توصیف شبکه‌های اجتماعی وجود ندارد با توجه به جوان بودن مفاهیم مورد استفاده، این موضوع تا حدودی قابل انتظار است.

 تعریف شبکه‌های اجتماعی

با توجه به انواع واژه های مورد استفاده برای توصیف شبکه‌های اجتماعی، تعجب انگیز نیست که یک تعریف رسمی و پذیرفته شده برای این واژه وجود نداشته باشد (Xiang and Gretzel 2010).

شبکه‌های اجتماعی تعاریف متعددی را در بر می‌گیرد که در زیر برخی از این تعاریف آمده است:

• طبق تعریف لغت نامه آنلاین مریام-وبستر[4]، شبکه‌های اجتماعی عبارتند از شکل هایی از ارتباطات اجتماعی که از طریق آن، کاربران به خلق ارتباطات آنلاین جهتِ به اشتراک گذاری اطلاعات، ایده ها، پیام های شخصی و دیگرا محتواها می‌پردازند (Taprial and Kanwar, 2012).

دیوید میرمان اسکات[5] شبکه‌های  اجتماعی و تفاوت آن با رسانه های رایج را چنین بیان می‌کند:

• این رسانه ها امکانی را فراهم می‌آورند که افراد در آن به صورت آنلاین به تبادل نظر، محتوا[6]، فکر و ارتباطلات می پردازند و این نوع رسانه از آن رو با رسانه های رایج تفاوت دارد که هر کسی می تواند در رسانه اجتماعی اثر خلق کند، نظر بدهد و به محتوای آن بیفزاید (عاملی به نقل از اسکات 2010).
• شبکه‌های اجتماعی گونه ای از رسانه‌ها هستند که بعد از رسانه های جمعی ظهور یافته و امکان تعامل میان تولیدکننده پیام و دریافت کننده آن را فراهم می آورند، بدین معنا که در این رسانه ها مخاطب و یا گیرنده پیام، منفعل نبوده و به تعامل پویا و فعالانه با پیام، فرستنده، فرآیند ارسال و دریافت و بستر ارائه پیام می پردازد و امکان ایجاد تغییرات در پیام ارسالی و بازنشر آن را دارد که به افراد دیگر پیامی ترکیب شده با اندیشه ها و آموز ه های فکری خود را بازنشر دهد (Putnam, 2000).
• بولتون و همکارانش[7] (2013) شبکه‌های اجتماعی را به عنوان هر نوع خدمات آنلاینی که از طریق آن کاربران می‌توانند به خلق و اشتراک گذاری انوع مختلفی از محتواها بپردازند تعریف کرده اند (Bolton and et al., 2013).
• هلن صدیق بنای معتقد است هر چند شبکه های اجتماعی واژه ای است که برای نامیدن گروهی از افراد كه در ميان خود داراي ارتباطات وسيع و مستمر هستند و يك حلقة منسجم ارتباطاتي را تشکیل می دهند به کار می رود اما اين واژه امروزه عمدتاً براي ناميدن پايگاه هاي اينترنتي به كار مي رود كه افراد با عضويت در آنها امكان دستيابي به اطلاعات ساير اعضا، آشنايي با علايق آنها، به اشتراك گذاري توليدات متني، صوتي و تصويري و نيز تشكيل گروه هايي بر اساس علايق مشترك با برخي از ديگر اعضاي پايگاه را پيدا مي کنند (صديق بناي، 1387).
• بر اساس تعريف آندره امكاپلن و مايكل هانلین[8] (2010) شبکه‌های اجتماعی گروهی از برنامه های کاربردی مبتنی بر اینترنت هستند که با اتکا به بنیان های فناورانه وب 2[9]، امکان ایجاد و تبادل محتوای تولید شده به وسیله کاربران را می دهد ( Kaplan and Haenlein, 2010).در یکی از اخرین تعاریف که برای شبکه‌های اجتماعی ارائه شده است هافیمن و همکارانش (2013)[10] شبکه‌های اجتماعی را اینگونه تعریف کرده است:
• مجموعه ای از ابزارهای موبایلی و برنامه های کاربردی مبتنی بر وب که به مردم اجازه ایجاد و استفاده از محتوا را می دهد که می تواند بوسیله سایر افراد استفاده یا ایحاد گردد و توانایی و قدرت  ارتباطات را بالا می برد .

 

قدرت شبکه های اجتماعی

شبکه های اجتماعی، پیشینه ای به قدمت حیات بشر داشته و پیوندی آشکار با همزیستی اجتماعی انسان ها در کنار یکدیگر دارند.

آن چه قابلیت شبکه‌های اجتماعی عصر کنونی را از گذشته متمایز می سازد، بستر شکل گیری شبکه های اجتماعی و مکانیزم های ارتباطات درونی آن ها است.

این قابلیتها، توانایی تغییر در معادلات سنتی قدرت را نصیب این شبکه ها نموده است.

قابلیت مهم این شبکه ها، امکان ورود کنش‌گران جدید و وجود فضای تعامل گسترده با دیگران، تولید آزادانة محتوا، اشتراک گذاری دانش و اطلاعات، و استقلال آن ها از مراکز قدرت رسمی است.

در شبکه‎های اجتماعی فضای مجازی[11]، قدرت کنترل رسمی جریان اطلاعات، به نفع بازیگران جدید، محدود شده و شبکه روابط بین کنش گران، سرمایة اجتماعی عظیمی را خلق کرده است.

از یک سو، با گستردگی واسطه های انتشار اطلاعات، تمرکز قدرت در کنترل اطلاعات از میان رفته است و از سوی دیگر، کانونهای قدرتی که در شبکه های اجتماعی، پیرامون ارزش ها، ایده ها، و علایق مشترک شکل گرفته اند، در عرصه های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در نقش بازیگران قدرتمند، اظهار وجود کرده اند.

به دلیل نوع بهره برداری که از شبکه های اجتماعی مجازی به عمل آمده، شاید این گمان تقویت شده باشد که الگوی کارکرد شبکه های اجتماعی، عمدتاً تأثیرگذاری بر نهاد قدرت سیاسی است.

وقوع رخدادها و تحولات سیاسی در خاورمیانه، آفریقا و انگلستان، می‌توانند گواهی بر این گمان عمومی باشد.

اگر چه نمی توان نقش تأثیرگذار شبکه های اجتماعی را در این حوادث نادیده گرفت، اما نه منحصر نمودن نقش شبکه های اجتماعی مجازی به چنین کارکردی، مقرون به واقعیت است و نه منتسب کردن علت غایی این تحولات به شبکه های اجتماعی و نادیده گرفتن سایر عوامل ایجادی حوادث مذکور.

این برداشت از نقش شبکه های سایبری، همان چیزی است که برخی از آن به عنوان ” توهم شبکه”  تعبیر کرده اند.

نکتة کلیدی فهم عملکرد شبکه های اجتماعی و مرزبندی بین ” توهم” و ” واقعیت”  نیز در همین نکته نهفته است که آن چه در فضای شبکه می‌گذرد چه نسبتی با واقعیات فضای فیزیکی دارد (بابایی، 1390).

محدود کردن قدرت تأثیرگذاری شبکه های اجتماعی مجازی به جنبه های سیاسی، نگرشی کوته انگارانه و تک بعدی به این مقوله است و به معنای غفلت از سایر ابعاد قدرت این پدیده است.

شبکه های اجتماعی عمومی سایبر، در عین حال که می‌توانند کارکرد آموزشی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی داشته باشند، دارای کارکردهای سیاسی هم هستند.

امروزه، رواج تجارت الکترونیکی و کسب و کارهای آ نلاین، موجب ارتقاء جنبة اقتصادی شبکه های اجتماعی مجازی شده است.

شرکت ها، سازمان ها و صاحبان کسب و کارهای کوچک می‌توانند از طریق شبکه های اجتماعی، تراکنش و داد و ستد مالی وسیعی داشته باشند.

افزون بر ارتباطات صنفی که در بستر شبکه های اجتماعی تخصصی شکل می‌گیرد و متضمن منافع اقتصادی عظیمی برای طرفین است، از دیدگاه تجاری هر کاربر شبکه های اجتماعی می‌تواند یک مشتری بالقوه تلقی شود.

داده های مربوط به رفتار کاربران در شبکه و تعاملات و علایق آنان می‌تواند منبع اطلاعاتی مهمی برای شرکتها، سازمان ها و دولت ها باشد.

از این رو، کشف علایق انبوه کاربران شبکه و قرار دادن محصولات و خدمات مورد نظر در معرض دید آنان، برای تولیدکنندگان محصولات و خدمات اهمیت ویژه‌ای دارد.  مدیران شبکه های اجتماعی نیز با دریافت هزینه و در اختیار قرار دادن اطلاعات مرتبط با خدمات و تولیدات شرکت ها، از مدل های گوناگونی برای انتشار حجم عظیمی از تبلیغات در بین کاربران بهره می‌برند.

این اطلاعات می تواند از دو منبع پروفایل و محتوای تعاملات کاربران استخراج شود.

شاید اشاره دقیق به حجم گردش مالی حاصل از تجارت الکترونیکی از طریق شبکه های اجتماعی مجازی دشوار باشد، اما نگاهی به آمار میلیاردی کاربران شبکه های اجتماعی، می‌تواند پتانسیل اقتصادی موجود در آن ها را نشان دهد.

توانایی موج آفرینی، فضاسازی، و به کارگیری ماهرانه نمادها، ارزش ها و الگوها، نمایانگر قدرت تأثیرگذاری فرهنگی و اجتماعی شبکه های اجتماعی است.

کاربران شبکه های اجتماعی ممکن است یک نوجوان، یک جوان، فردی کهنسال یک دولت باشند.

آن چه مهم است فضای تکاپو و دامنه اثرگذاری آنان است.

تلاش کاربران شبکه های اجتماعی در اشتراک گذاری و تبادل اطلاعات، تعامل با سایرکاربران، شکل دادن به سلایق و جلب نظر آنان و پدید آوردن نوعی قدرت نرم  است؛ به گونه ای که بتوانند از آن، در تداوم کاربری فضای فیزیکی بهره ببرند.

کاربران شبکه های اجتماعی با بهره مندی از قدرت پنهان این شبکه ها به ترویج دیدگاه ها، ارزش ها و حتی همگانی کردن مطالبات خویش پرداخته و با استفاده از حمایت های مجازی، از آن به عنوان اهرم فشار در فضای فیزیکی استفاده می‌کنند.

قدرت سایبری می‌تواند برای رسیدن به اهدافی در درون فضای مجازی، یا خارج از آن مورد بهره برداری قرار گیرد  (محکم دار و حلاج، 1393).

 

کارکرد شبکه های اجتماعی

در این بخش به انواع مختلف کارکردهای شبکه های اجتماعی پرداخته می‎شود که در موقعیت های مختلف ظهور می‌یابند:

• تغییر شکل ارتباطات

یکی از ویژگی های شبکه‌ی اجتماعی، تغییر شکل ارتباطات گفتمانی است.

در پایان دهه اول قرن بیستم شبکه های اجتماعی نظیر فیس بوک و توییتر راه های برقراری ارتباط بین انسان ها را تغییر داده اند.

به گفته متخصصان ارتباطات، شبکه های اجتماعی بیش از پیش رابطه های چهره به چهره را کاهش می‌دهند و در مقابل به گسترش روابط مجازی و دیجیتالی کمک می‌کنند.

• تعیین سطح سرمایه اجتماعی

شبکه های اجتماعی اینترنتی می‌تواند به عنوان منبعی برای تعیین سطح سرمایه اجتماعی مورد سنجش قرار گیرد.

اعتماد به عنوان سنگ بنای سرمایه اجتماعی و عامل تعیین کننده سطح سرمایه اجتماعی است.

چرا که امروزه اعتماد به شبکه های اجتماعی اینترنتی می‌تواند عاملی مهم برای میزان و نحوه استفاده از این شبکه ها باشد.

 

 

شکل 2-3  کارکردهای شبکه های اجتماعی

• عدم نیاز به حضور فیزیکی و برآوردن نیازها

نتایج مطالعات محققان مختلف نشان داده است که افراد با حضور در شبکه های اجتماعی و استفاده از گونه های مختلف رسانه های اجتماعی از مزایای حضور در این فضای مجازی نظیر حمایت اطرافیان، اطلاعات، عواطف و احساسات برخوردار شده و اغلب جوانب زندگی واقعی خود را که نیازمند حضور فیزیکی افراد در کنار یکدیگر نیست، در این اجتماعات مجازی دارا باشند.

• پویایی

شبکه های اجتماعی مجازی محیط مساعدی را برای مشارکت افراد در جامعه مجازی، برقراری روابط نمادین، کشف مجدد خود و باز تعریف هویت های دینی، اجتماعی، سیاسی و … را  فارغ از محدودیت ها و عوامل سرکوب کننده از طریق تعاملات مجازی و نمادین فراهم می‌کنند.

شبکه های اجتماعی مجازی نیاز افراد را به دوست یابی و تبادل اطلاعات تأمین می‌کنند.

فیسبوک یکی از این شبکه ها بود که نزد کاربران ایرانی اهمیت و جایگاه بالایی پیدا کرد و پر بازدید بودن آن را شاید بتوان به این دلیل دانست که می تواند شرایطی را برای بازسازی و خلق مجدد هویت ها در فضای مجازی ایجاد کند.

عرصه عمومی در فضای مجازی در ایران نه به معنای هابرماسی بلکه به گونه ای دیگر به وجود آمده است و آن معنا، شکل گیری عرصه هایی برای ایجاد، گسترش و تقویت روابط و مناسبات میان افراد با یکدیگر یا به تعبیر دیگر عرصه هایی برای شکل گیری، تقویت و شفاف شدن هنجارها و قواعد اخلاقی است.

 

• ایجاد جامعه جدید

شبکه‌ی اجتماعی مجازی فضایی است که اجازه می‌دهد افراد در جامعه جدید زندگی کنند و در عین حال از مزایای جامعه بودن را هم استفاده نمایند.

جایی که روابط چهره به چهره، همدلانه و عاطفی در کنار روابط اقناعی قرار می‌گیرد.

اغلب جامعه شناسان اخیر سعی کرده اند ویژگی های قابل دفاعمعیت و اجتماع را با هم ترکیب کنند.

به این معنی شبکه های اجتماعی، جماعت هایی در وضعیت مدرن و واسطه ای میان  جامعه و دولت های مدرن هستند که وارد مسایل مربوط به امور عمومی می‌شوند (امیرپور و گریوانی، 1392).

[1] . Applications

[2] . Subset of web

[3] . Consumer Empowerment

[4] . Merriam – Webster

[5]. David Meerman Scott

[6] . Content

[7] . Bolton et al., 2013

[8] . Andreas M. Kaplan and Michael Haenlein

[9] . Web 2.0

[10] . Hoffiman and et al

[11] . Cyber